1 Ek
Ekselansları, Mareşal Liman von Sanders’in İzmir’deki Ermenilerin tahliyesine ilişkin raporunu ekte arz ediyorum. Bu rapordan anlaşıldığına göre, Ermenilere uygulanan önlemler İstanbul’un emri üzerine uygulanmış. Tahliyeler için kullanılan bahaneler – bir Ermeni mezarlığında sözde bomba ve silah bulunması – Türk makamlar tarafından sık kullanılan bahanelerdendir. Mareşalin olaya müdahalesi aynı zamanda şunun için de yerinde olmuştur: Başka yerlerde olduğu gibi İzmir’de de tahliyelerin Alman askeri yetkilileri tarafından planlandığı söylentileri yayılmıştır. Türk makamlara konuyu açarak, Ermeni sorununun çözümünde çok daha dikkatli olmaları tavsiyesinde bulunacağım; ama Almanya’ya nakillerini önerme konusuna uzak durmak istiyorum, çünkü zaten sürekli tetikte olan Türklerde herhangi bir şüphe uyandırmak istemiyorum. [Zimmermann’ın notu: tabi ki söz konusu bile olamaz.]
Askeri Misyon Rapor No. 1950, gizli.
9 Kasım perşembe günü, akşamüzeri Foça yakınlarındaki Avusturya birliğini teftişten dönerken Konsolos Kont Spee tarafından 8 Kasım’da ve önceki gece İzmir’de birçok Ermeni’nin tutuklandığı ve bunların trenle ülke içlerine doğru taşındığı bildirildi.
Değişik yerlerden daha ayrıntılı bilgilere ulaşmaya çalıştım. Öğrendiğime göre, birkaç yüz Ermeni polis tarafından – bazen çok kaba bir şekilde, örneğin kadınlar ve hasta çocuklar gece yataklarından alınmak suretiyle – tutuklanmış ve doğrudan trene doldurulmuş. İki katar dolusu Ermeni yollanmış. Bu olay üzerine şehirde büyük bir gerilim yaşanıyordu.
10 Kasım sabahı V. Ordu Kurmay Başkanı Albay Kâzım Bey’i valiye yollayarak, İzmir gibi düşman tehdidi altında bulunan bir şehirde askeri açıdan değişik sonuçlar yaratacak bu tür kitlesel tutuklamalara ve tahliyelere izin veremeyeceğimi bildirdim. Eğer polis bu uygulamalara devam ederse emrimdeki güçlerle buna engel olacağımı anlattım. Valiye karar vermesi için öğleye dek zaman tanıdım.
İzmir’deki olaylardan haberdar olan şehir komutanı, Prusya Krallık Albayı Trommer’e Yarbay Prigge ile haber göndererek yukarıdaki olayı anlattım ve gerekli tedbirleri almasını istedim.
Öğleden sonra saat 1.30’a doğru Yarbay Kâzım Bey Burnabad’da (Bornova-çev.) bulunan validen geri geldi tutuklamalar ve tahliyelere son verildiğini ve bir daha yapılmayacağını bildirdi.
Aynı gün öğleden sonra valinin birinci daire başkanı Kara Biber Bey bana geldi, onunla ayrıntılı bir görüşme yaptım.
Yine aynı günün akşamı İzmir yakınlarındaki Urla’dan (yaklaşık 25.000 Rum yaşamakta) 3 Rum gelerek, Urla’nın en zenginlerinden ve en saygınlarından 10 Rum’un oraya yollanan 30 jandarma tarafından yakalanarak ifadeleri bile alınmaksızın İzmir hapishanesine atıldığını bildirerek yardım istediler.
11 Kasım öğleden önce Urla’da teftişteydim, anlatılanların doğru olduğunu gördüm ve bölge komutanlığından ayrıntılı bilgiler aldım.
11 Kasım öğleden sonra vali beni bizzat ziyaret etti. Uzun süren konuşmamızın sonunda Ermenilerin neden tutuklandıklarını ve neden tahliye edildiklerini anlattı. Yeterli dayanağı olmayan bu nedenleri kabul edemezdim ve askeri koşulların nüfusun çoğunluğu Rumlar tarafından oluşturulan İzmir’de en büyük sükuneti gerektirdiğini vurguladım.
Vali aramızda kalmak kaydıyla, yukarıda açıklanan nedenlerle alınan önlemleri Bakan Talat Bey ve diğer yetkili kişilerin (Komite üyeleri) onayı ile uyguladığını söyledi.
Bu bölgenin komutanı olarak kendi bölgemde huzuru bozan bu tür olaylara izin vermeyeceğimi valiye anlattım. Beni gerekçe gösterebilirdi. Vali bunları kabul etti ve bana yazılı olarak haber ulaştıracağına söz verdi.
Aynı zamanda, Urla’da suçsuz insanların tutuklanması hakkında hemen soruşturma yapılmasını sağladım.
Akşam İzmir’den ayrıldım. Vali de istasyona gelmişti.
Bandırma’ya varmamdan kısa bir süre sonra valinin yazısı komutanlığa ulaştı, yazıda Ermenilerin yollandığı yerler ve suçsuz bulunanların yeniden İzmir’e nakledilecekleri bildiriliyordu.